بروزرسانی: ۱۴۰۲/۰۳/۱۶
منطقه خليج فارس و دریای عمان یکي از مناطق ژئوپليتيک متمایز و مهم در سياست جهاني، تأثيرات ژرف و تعیین‌کننده‌ای بر محيط سياسي و مناسبات منطقه ای و جهاني داشته است. تکوین این منطقه علاوه بر ایجاد فرصتهای فراوان در ابعاد مختلف سياسي، امنيتي، اقتصادی، فرهنگي، اجتماعي، نظامي و زیست‌محیطی برای جمهوری اسلامي ایران با چالشها و تهدیدهای عمده ای نيز همراه بوده است. ناآراميهای داخلي، اعتراض مردم مسلمان به رژیم های حاکم خود، دو جنگ مهم منطقه، اختلافات مرزی و مداخله در امور داخلي یکدیگر و مداخله قدرتهای فرامنطقهای، همه و همه بيانگر معضل امنيت در این منطقه مهم است. منطقه غرب آسيا و شمال آفریقا، بسيار پيچيده و مهم است که هر یک از بازیگران منطقهای و فرامنطقهای منافع خود را در آن دنبال ميکنند و دنبال کردن منافع متفاوت و متضاد باعث تنش و درگيری در آن شده است. امروزه منابع تعارضي بين ایران و کشورهای این منطقه ازجمله کشور عمان وجود دارد که ميتوان به اختلاف دیدگاه نسبت به مداخلهگران برون منطقهای و نياز چتر حمایتي قدرتهای فرامنطقهای در تمامي ابعاد به لحاظ ظرفيت محدود عمان در توان سياسي و قدرت نظامي این کشور اشاره کرد (نطاق پور نوری، بشارتی و رفیعی،1396: 65). باید گفت که کشور سلطان‌نشین عمان تا پیش از دهه 1970 م کشوری، بدون سیاست خارجی و همچنین دولتی پیشرفته بر اساس استانداردهای کنونی بود. همچنین درک و فهم مقامات کشور عمان قبل از دهه 1970 در مورد سیاست بینالملل تحت تأثیر درگیریهایی که منطقه خاورمیانه و اقیانوس هند بود، قرار داشت که منجر به دخالت و مشارکت کشور عمان به‌عنوان حکومتی بود که خواهان کاهش تنش بوده و همین تجربه هم باعث قوامگیری بن‌مایه در مقامات کشور عمان گردید.
با موفقیت‌آمیز بودن کودتای سلطان قابوس علیه پدرش، پایهای خاص درروند سیاست داخلی و خارجی کشور عمان تدوین گردید که به‌عنوان خطمشی سیاست خارجی این کشور قرار گرفت. امری که به علت اهمیت فراوانش توسط شخص سلطان اداره میگردید؛ اما اصول و پایههای سیاست خارجی این کشور سلطنت نشین دارای هفت مورد است که در رویه سیاسی شخص سلطان قابوس دارد که عبارتاند از:
1. تأکید کردن بر نظم و انضباط دقیق در امر سیاست خارجی
2. تأکید بر اصالت و مبانی تمدنی و عقیدتی و هویتی
3. وفاداری به هویت عربی خویش
4. کنار آمدن با حقایق ژئواستراتژیک
5. استفاده نمودن از تجربههای گذشته؛
6. استفاده کردن از ظرفیتهای داخلی در امر پرداختن به سیاستهای بینالمللی
7. هدف قرار دادن به منافع ملی در سیاست بینالمللی
با الهام از اصول بالا، کشور عمان به عرصه جهانی وارد شد. در این دوره، کشور عمان 4 قدم بنیادی در دوره سلطان قابوس تاکنون برداشته است که عبارتاند از:
یکپارچگی: سیاست خارجی عمان همانند سیاستهای دولتهای پیشرفته، بر پایه اقدام گروهی در برابر آنچه در داخل و خارج اتفاق میافتد، بدون استفاده شخصی از یک موضوع به نفع موضوع دیگر به‌صورت تکاملی شکل گرفت.
تغییر: درصورتی‌که عمان به علت طغیانها در جنوب کشور و افکار خاص سیاسی نخبگانش در گوشهگیری سیاسی عزلت گزیده بود و به صحنه جهانی بی‌میل بود، وارد راه تغییر عظیم گردید که آماده شدنش برای عمان 5 سال (75-1970) زمان برد.
قدرت در روابط: کشور عمان درزمانی کم، بعد از اتمام طغیانهایی که در جنوب بود و همچنین معین نمودن مرزها، از گوشهنشینی بیرون آمد و روابط مستحکمی را با دنیای خارج از خود را در پیش گرفت. نکته مهم این دوره، جدی بودن و آمادگی جهت ورود به دنیای خارج و نیز تغییر در ارتباطات منطقهای و جهانی هست (,2007:375-385lqtatesheh& AlkhaddrmIA).
رشد: تکامل و پیشرفت: سلطان قابوس، بنیان امنیتی، سیاسی و اجتماعی را به وجود آورد و با برداشت شخصیاش که از روابط خارجی و جایگاه آینده کشور عمان داشت، ایجادکننده رشد، تکامل و درنهایت پیشرفت سیاست خارجی کشورش گردید و همچنین اقدام به سازمان‌دهی سیاست خارجی بر پایه واقعیتها و تواناییها و همچنین بیطرفی و شرکت نمودن در امور مختلف در عرصه جهانی و منطقه نمود. در این دوره کشور عمان به‌طور رسمی شروع به ایفای نقش در موضوعات منطقه خلیجفارس و دنیای عرب و قاره آفریقا و موضوعات کشورهای دیگر نمود. جنس تعامل کردن کشور عمان با موضوعات مطرح‌شده بر پایه «بیطرفی مثبت» بود. کشور عمان عهدنامه کمپ دیوید را رد نکرد، ولیکن به‌طور دائم تأکید مینمود در کنار ملت دنیای عرب جهت گرفتن حق، ایستاده است. این کشور نیز کوشش نمود به نحوی اثرگذار در جهت برگرداندن کشور مصر به مقامش در دنیای عرب نقش‌آفرینی نماید؛ این کوششها در دورهای است که حکومت مصر درنتیجه سفر انور سادات به سرزمین قدس و امضای کمپ دیوید در حالت بدترین نقدها و حملهها قرارگرفته بود. همچنین در مورد موضوع تصرف کویت توسط صدام حسین (جنگ دوم خلیجفارس، ٧١ – ١٣٦٩). کشور عمان رویهای تعقل گونه (اعتدال) و همچنین بیطرفی را اتخاذ نمود؛ امری که فرصت رهبری مذاکرهها و تماسها بین طرفهای درگیری را در کف دست کشور عمان گذاشت و نتیجهاش ابقای کشور عراق در مقام خویش در دنیای عرب و همچنین تأکید بر ضرورت باز پس دادن کشور کویت گردید. این مواضع سلطان قابوس موجب شده برخی از تحلیلگران جهان عرب معتقد باشند عمان موضع خاصی در سیاست خارجی ندارد و با همه کشورها روابط برقرار میکند. به‌واقع موضع مستقل عمان در جهان عرب و استقلال عمان در تصمیمگیری، از این دیدگاه فهمی هویتی استنتاج میشود (کرمی و دوست محمدی،1395: 133).
با توجه مطالب فوق در این کتاب بر آنیم که به بررسی این امر بپردازیم که چرا سیاست خارجی کشور عمان به‌موازات تغییرات سیاسی-اقتصادی و اجتماعی و همچنین پس از روی کار آمدن سلطان قابوس، شاهد چرخ بنیادینی در سیاست خارجی عمان هستیم؟ همچنین به چه عللی سیاست خارجی مسقط از انزوا گرایی زمان تیمور بن سعید به‌سوی تعامل سازنده با قدرتهای منطقهای و بینالمللی در زمان سلطان قابوس تغییر جهت داد و موازنه مثبت چارچوب اصولی سیاست خارجی کشور را شکل داد؟ درنهایت باید گفت با توجه به پیشینه سیاسی عمان و برداشت شخصی سلطان قابوس از دیپلماسی و صلح، باید دید که این نوع اتخاذ سیاست، چه تأثیراتی در فرایند صلح سازی در منطقه پرآشوب خاورمیانه بر جای گذاشته است.
در این کتاب اهدافی که مدنظر است در دو حوزه اهداف اصلی و اهداف فرعی تقسیم می‌گردد که هدف اصلی این تحقیق عبارت است از بررسی و پرداختن به علل و نتایج صلح سازی عمان در منطقه خاورمیانه، با تأکید بر جمهوری اسلامی ایران و هدف فرعی هم عبارت است از بررسی جایگاه جمهوری اسلامی ایران و ابزار نقش عمان در فرایند صلح سازی در خاورمیانه (2020-2001) است. سؤال اصلی علل نقش فعال عمان در صلح سازی در منطقه خاورمیانه چیست؟ و سؤالات دیگری چون جمهوری اسلامی ایران از چه جایگاهی در فرایند صلح سازی عمان برخوردار است؟ و ابزارهای صلح سازی کشور عمان در منطقه خاورمیانه چیست؟ پاسخ داده خواهند شد. میتوان چنین در نظر گرفت که کسب پرستیژ منطقهای و بینالمللی در فرایند صلح سازی، بیطرف مثبت و کمک به گسترش امنیت و ثبات در منطقه از دلایل اصلی نقش فعال عمان محسوب میشود. به‌علاوه ازآنجاکه جمهوری اسلامی ایران، قدرت بزرگ منطقهای محسوب میشود؛ جایگاه و پتانسیل بالایی برای حل‌وفصل منازعات و درگیریها و ایجاد صلح و ثبات در منطقه خاورمیانه را دارد، بنابراین کشور عمان با توجه به سیاست خارجی عمل‌گرا و دیدگاه واقعگرای خود، در پی این است که از طریق جمهوری اسلامی ایران، بتواند پایههای حفظ صلح و ثبات در منطقه خاورمیانه را، قویتر دنبال کند. ازجمله ابزارها میتوان به ظرفیتهای ژئوپلیتیک عمان، نقش مذهب اباضیه در سیاست خارجی عمان، اتخاذ رویکرد واقعگرایی؛ میانهروی و اعتدال در سیاست خارجی، مکانیسم‌های ثبات زا (مذاکره و گفتگو) و امنیت بخش (راهی برای احقاق حقوق)، همچنین شالوده الگوی رفتاری این پادشاهی (با تأکید بر سازوکار جمعی و تعامل)، همراه با مسائل مطرح‌شده از طریق بیطرفی مثبت در حل بحرانهای منطقه در میان بازیگران خاورمیانه، نام برد. روش تحقیق در کتاب حاضر به شیوه توصیفی-تحلیلی بوده و مطالب مندرج در آن از طریق روش کتابخانهای و اسناد، مدارک و بررسی کردن منبعهای نگاشته شده (مانند کتب مقالات، روزنامهها) و آثار موجود در سایتهای معتبر، است. کتاب دارای چهارفصل است. در فصل اول کلیات پژوهش، شامل مباحثی نظیر بیان مسئله، سؤال اصلی فرضیه و موارد دیگر به بحث گذاشته میشود. در فصل دوم چارچوب مفهومی سیاست خارجی متغیرهای پنجگانه جیمز روزنا با تأکید بر متغیر فردی روزنا پرداختیم. در فصل سوم هم به صلح و صلح سازی در خاورمیانه پرداخته‌شده است که در طی این فصل به مواردی نظیر نقش و اهمیت خاورمیانه و بازیگران آن و مباحث همگرایی و عدم همگرایی در این منطقه و نیز به مبحث موانع روند صلح در خاورمیانه میپردازیم. در فصل چهارم هم به نقش عمان در صلح سازی خاورمیانه با تأکید بر جمهوری اسلامی ایران میپردازیم. در این فصل نیز به پیشینه، شخصیتهای سلطان قابوس و احمد بن حمد خلیلی، علل شکل‌دهنده به سیاست خارجی عمان و ابزارهای کشور عمان در راستای ترویج صلح در خاورمیانه خواهیم پرداخت؛ و در پایان هم به نتیجهگیری میپردازیم.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
مقدمه. 1
بخش اول : سیاست خارجی متغیرهای پنجگانه جیمز روزنا 7
مقدمه. 7
1- تعریف سیاست خارجی.. 8
2- مفهوم شناسی سیاست خارجی، سیاست بینالملل و روابط بین الملل.. 9
الف: هدف‌های کوتاه مدت و حیاتی.. 10
ب: هدف‌های میان مدت.. 10
پ: هدف‌های دراز مدت.. 10
3- عوامل موثر در سیاست‌گذاری خارجی.. 10
یک: ارزشها و اعتقادات.. 10
دو: زمینه های تاریخی و فرهنگی.. 11
سه: تصویر کلی از سیاست بینالمللی.. 11
چهار: برداشت‌ها 11
پنج: مشکلات داخلی و افکار عمومی.. 11
شش: نیازهای داخلی.. 11
هفت: سیستم نظام بین الملل.. 11
4-ابزارهای سیاست خارجی.. 12
5-اَشكال تصميم در سياست خارجي.. 12
6- نظرات متفاوت در سیاست خارجی.. 14
الف: رهیافت کلان. 15
ب: رهیافت خرد 16
پ: دیدگاه مختلط: متغيرهاي موثر در سياست خارجی (جیمز روزنا) 17
متغیر شخصیت تصمیم گیرنده (فرد): 17
یک: عالیترین مقام اجرایی.. 19
متغیر نقش و میزان اختیارات تصمیم‌گیرنده 21
متغیر دیوان‌سالاری حکومتی.. 21
متغیر جامعه. 22
متغیر نظام بین الملل.. 23
جمع بندی.. 26
بخش دوم : عوامل مؤثر بر میانجیگری در سیاست خارجی عمان.. 29
مقدمه: 29
موقعیت ژئوپلیتیکی عمان. 29
جایگاه ژئوکالچری عمان. 30
پادشاهی عمان و دیپلماسی میانجیگری در منطقه خاورمیانه. 31
یک: میانجیگری عمان میان ایران و امریکا 31
دو: میانجیگری عمان در روابط ایران و اعراب.. 35
سه: میانجیگری عمان در روابط میان اعراب و اسرائیل.. 37
چهار: میانجیگری عمان در روابط میان اعراب.. 38
جمعبندی: 40
بخش سوم : صلح و صلحسازی در خاورمیانه. 43
مقدمه. 43
رابطه مفهوم صلح و امنيت.. 43
خاورمیانه و ویژگی‌های آن. 44
بازیگران منطقهای خاورمیانه. 46
یک: دولت‌ها 46
دو. سازمان‌های بین المللی.. 46
سه: سازمان‌های غیردولتی.. 47
همگرایی در منطقه خاورمیانه. 47
الف: همگرایی سیاسی در منطقه خاورمیانه. 47
ب: همگرایی اقتصادی در منطقه خاورمیانه. 48
یک: مشابهت نظام‌های اقتصادی.. 50
دو: مکمل بودن اقتصاد کشورهای منطقه‌ی اکو 50
سه: الگوی تجارت خارجی کشورها 51
پ: همگرایی فرهنگی در منطقه خاورمیانه. 51
موانع روند صلح در خاورمیانه. 52
1.نظامی بودن و امنیتی بودن منطقه خاورمیانه. 52
2. عدم اعتمادسازی در بین کشورهای خاورمیانه. 53
3.عدم هماهنگی با تحولات روز جهان. 53
4.چالش‌های منطقه ای و صلح منفی.. 54
یک: فقدان ثبات و امنیت و محدودیت‌های سیاسی در توسعه انسانی.. 55
دو: واقعیات سیاسی و اقتصادی اجتماعی خاورمیانه. 55
سه: حضور نیروهای خارجی.. 55
چهار: مسئله رژیم صهیونیستی و فلسطین.. 56
جمع بندی.. 58
بخش چهارم :نقش عمان در صلحسازی خاورمیانه. 61
مقدمه: 61
پیشینه سیاست خارجی عمان. 62
سیاست خارجی فعلی کشور عمان و نقش جمهوری اسلامی ایران در آن. 63
عوامل شکل دهنده و تأثیرگذار بر سیاست خارجی عمان. 66
الف: شخصیت و نقش سلطان. 66
ب: ساخت سیاسی عمان. 67
پ: ظرفیتهای ژئوپلیتیک عمان. 68
چهار: ترتیبات منطقه ای و بینالمللی موثر بر سیاست خارجی عمان. 70
الف: روابط با غرب.. 71
ب: مذهب اباضیه. 71
یک: احمد بن حمد خلیلی.. 72
دو: روش و رویکرد خلیلی در افتاء 73
1: آزادی از تعصب و تقلید. 73
2. اهتمام به فقه واقعی و جدید. 74
غلبه داشتن روح تسامح و تساهل و دوری از سخت‌گیری.. 74
خطاب قراردادن با زبان روز 74
فتوا به صدور کامل بر حسب مقتضای آن. 75
رویکرد اصلاح‌طلبی به فتوا 75
الف. تمرکز بر موضوعات کلی و اساسی برای امت.. 75
ب. ایجاد راهکارهای شرعی برای مسائل جدید طرح جایگزین.. 76
ج. پاکسازی اسلام از بدعت‌ها 76
د. اصلاح در روش فتوا 76
کسب پرستیژ منطقه ای و بین المللی در فرایند صلح سازی.. 77
تاریخ دیپلماتیک مهم عمان. 79
الف: پیش از 1970. 79
دو: دهه 1970. 80
سه: دهه 1980. 81
چهار: دهه 1990. 81
پنج: قرن بیست و یک... 82
اتخاذ رویکرد واقعگرایی، میانه روی و اعتدال در سیاست خارجی عمان. 83
بیطرفی مثبت عمان در حل بحرانهای منطقه. 85
الف: شورای همکاری خلیج فارس... 85
بیطرفی مثبت عمان در روابط عربستان سعودی با جمهوری اسلامی ایران. 87
الف: عمان به عنوان واسطه بین ایران و آمریکا 88
ب: عمان، ایران و یمن.. 89
پ: همکاری علیه داعش و همکاری در بحران سوریه و عراق.. 91
جمع بندی.. 94
سخن پایانی.. 95
منابع. 101
