آموزه های تربیتی در قرآن بشارت و انذار 217

مقدمه

بر اساس آیات و روایات، فلسفه وجودی انسان رسیدن به سعادت و قرب الهی است. بدین منظور دین مبین اسلام برنامه‌های جامعی را در قالب تربیت دینی در بردارد و سعی شده است تا به روش‌های متفاوتی بشر را به خداوند نزدیک کند. ازآنجاکه انسان دارای گرایشات مثبت و منفی می‌باشد و در معرض وسوسه‌های شیطانی و هوای نفسانی و جاذبه‌های دنیوی قرار دارد براي نزدیک کردن او به خداوند یکتا به‌کارگیری روش بشارت و انذار به‌عنوان یکی از روش‌های تربیتی قرآن مي‎باشد. بشارت به نعمت‌های خداوند و انذار و ترساندن از عذاب الهی به گرایشات انسان جهت می‌دهد و انتخاب هدف و تصمیم‌گیری را آسان و قابل‌اعتماد می‌سازد. بنابراین انتخاب شیوه‌های صحیح و عملی تربیتی در تربیت اسلامی در تحقق این امر بسیار مهم و قابل‌تأمل است. امری که در پژوهش پیشرو موردتوجه قرارگرفته و سعی و تلاش شده است تا روش‌های نهادینه کردن تربیت دینی با توجه به آیات بشارت و انذار موردبررسی قرار گیرند.

یکی از مهمترین قابل توجه پديده دين‌گريزي يكي از مشكلات اساسي جوامع انساني است كه همواره دغدغه‌هايي را براي رهبران ديني، دينداران و خانواده‌هاي متدين به وجود آورده و تهديدهاي جدي براي نسل جوان محسوب شده‌است. اين پديده مشكل امروز يا ديروز بشر نيست، بلكه سابقه ديرينه دارد و همواره جوامع بشري با آن دست‌به‌گریبان بوده‌اند. دین‌گریزی در سده‌هاي اخير، به‌ویژه در قرن بيستم، بخش عظيمي از شرق و غرب عالم را فراگرفته و مکتب‌های فلسفي الحادي گوناگوني مانند كمونيسم زادۀ آن هستند. تردیدی نیست که در جامعه معاصر ما نیز شرایطی پدید آمده است که گروه‌های بسیاری از مردم در استمرار حیات دینی گذشته خود با چالش‌های زیادی مواجه شده‌اند و میان انگیزه، اندیشه و رفتار آنان از منظر دینی، ناسازگاری‌های جدی وجود دارد و به‌نوعی می‌توان گفت که جامعه معاصر دچار نوعی بی‌هویتی شده است. بحران هویت دینی هنگامی اتفاق می‌افتد که افراد نسبت به فرهنگ، آرمان‌ها، الگوها و ارزش‌های دینی کم‌اعتقاد شده و اعتقاد لازم را در برابر ارزش‌های دینی از دست بدهند و با احکام دینی چالش پیدا کنند. یکی از راه‌های مقابله با چنین معضلاتی تربیت افراد بزرگ‌سال درزمینه¬ی¬ مسائل مربوط به دین است. مهم‌ترین هدف رسالت پیامبران نیز همواره تعلیم و تربیت معنوی انسان‌ها بوده است. تربیت دینی از اساسی‌ترین نیازهای زندگی انسان است زیرا در سایه آن می‌توان موجودی هدفمند بوده، و به اهداف و آرمان‌های خود دست‌یافت. حتی ازنظر علمی هم قسمت مهمی از نیازهای اساسی انسان را نیازهای مذهبی و دینی تشکیل می‌دهد. رایکمن (1999) بر این باور است که "این دسته از نیازها در نظام آموزشی جایگاه ویژه‌ای داشته و در سلسله‌مراتب نیازهای مازلو از آن به‌عنوان نیازهای ایمنی و خود شکوفایی یاد می‌شود" (448). به این خاطر محور تربیت دینی انبیاء خدا افراد بزرگ‌سال جامعه بوده‌اند تا تربیت دینی در آن‌ها منجر به تغییر نگرش‌های غلط شده و به‌طور درونی نهادینه شود. شواهد تاریخی و نیز بررسی آیات مربوط به فعالیت‌های تربیتی انبیاء نشان از آن دارد که مخاطبان ایشان، در درجه اول کسانی بوده‌اند که نگرش و جهان‌بینی خاصی در آنان شکل‌گرفته و انبیاء درصدد تغییر آن بوده‌اند. به این صورت می‌توان گفت ایشان، کمتر برای ایجاد نگرش، بلکه بیشتر برای تغییر نگرش مشرکانه به نگرش توحیدی اقدام کرده‌اند، و از آنجائی که این شرایط بیشتر در بزرگ‌سالان دیده می‌شود، می‌توان گفت مخاطب انبیاء بزرگ‌سالان بوده‌اند. بدیهی است مفاهیم دینی باید به شیوه‌ای صحیح درون بزرگ‌سالان نهادینه شوند تا به تغییر نگرش آن‌ها منجر شود. به فعالیت‌هایی که از طریق نقلِ آموزه‌های دینی به شکوفایی فطرت الهی در انسان‌ها منجر شود و زمینه‌ی آشنایی و ارتباط و انس آنان باخدا را فراهم آورد انتقال مفاهیم دینی اطلاق می‌شود. (موسوی نسب،1390: 25-27) سبحانی نژاد (1386) تربیت دینی را جنبه‌ای از تربیت می‌داند که انسان را با وظایف دینی‌اش آشنا ساخته و مبانی اعتقادی وی را مستحکم می‌کند و درنهایت، فطرت انسانی و الهی او را بارور می‌سازد. بدون شك، در هر مقطع سني؛ الگوهاي جذاب براي يادگيري و شكل‌دهي رفتار انسان‌ها، به‌ویژه جوانان، نقش اساسي دارد و اگر الگوهاي مناسب و قابل‌دسترسی در جامعه وجود داشته باشند، جوان دچار سردرگمي نمي‌شود و تعادل رواني او از مرز بهنجار خارج نمي‌شود در غیر این صورت به الگوهاي مجازي پناه برده و زمينه‌هاي گريز از دين براي او فراهم می‌شود. به این منظور کلام خداوند متعال؛ قرآن کریم، والاترین الگوی تربیت دینی برای انسان‌هاست. یکی از روش‌های روان‌شناختی بسیار مؤثر در انتقال و نهادینه کردن مفاهیم دینی در بزرگ‌سالان در آيات قرآنی به‌کارگیری دو روش «بشارت و انذار» است. در قرآن کریم تعداد 20 آیه وجود دارد که واژه بشارت و انذار باهم آمده است. بعدازاینکه بزرگ‌سالان در بعد دینی و معنوی آموزش‌های لازم را دیدند؛ بهترین روش برای نهادینه کردن این تربیت در آن‌ها استفاده از این دو روش اثرگذار قرآنی است. «تشویق به معناى برانگیختن، به شوق آوردن، راغب ساختن و شایق کردن است و تنبیه یعنى بیدار کردن، آگاه کردن، هشیار ساختن و ادب کردن.» (معین،1350: 1124) تشویق یک شیوه‌ی مناسب در ایجاد رغبت به‌سوی کارهای مثبت می‌باشد. تشویق در روح فرد ایجاد انگیزه می گند و او را به انجام اعمال نیک ترغیب می‌کند. قرآن کریم از روش تشویق برای تحریک انسان به رفتار نیک و بازداری از رفتار ناپسند به‌صورت گسترده استفاده کرده است. تشویق‌های قرآن گستره وسیعی دارند هم به لحاظ افرادی که تشویق شده‌اند و هم ازنظر پاداش‌ها و هم به لحاظ مجریان این تشویق‌ها. تمامی آیاتی که از بهشت و نعمت‌های مادی و معنوی سخن گفته شاهدی بر این مدعاست. (اخلاقی،1390). در قرآن تعداد 29 آیه وجود دارد که واژه بشارت به‌تنهایی آمده، در میان آیات قرآنی که در مورد بشارت است می‌توانیم بینیم که انواعی از روش‌های تشویقی برای ترغیب افراد استفاده‌شده است مانند دادن وعده پاداش مادی دنیایی، پاداش معنوی دنیایی، پاداش‌های اخروی مادی، پاداش‌های اخروی معنوی و... (اخلاقی، 1390). ازاین‌رو یکی از اهدافی که پژوهش پیش رو درصدد دستیابی به آن است. شناسایی روش‌های نهادینه کردن تربیت دینی در بزرگ‌سالان در آيات بشارت از دید کارکنان می‌باشد. از طرفی دیگر نقطۀ مقابل تشویق، تنبیه است که مقصود از آن، دادن پاسخ منفی در برابر رفتار نامطلوب فرد است، مانند: نگاه سرد، روی برگرداندن و بی‌اعتنایی موقتی، تغییر چهره و ترش‌رویی، محروم ساختن به مدت کوتاه، ترساندن، توبیخ و جریمه کردن. و درصورتی‌که تشویق مؤثر واقع نشود و خطا و تخلفی صورت گیرد به‌منظور آگاهی دادن به فرد و جلوگیری از اهمال‌کاری و سستی می‌توان به تنبیه روی آورد و منظور از تنبیه فقط تنبیه بدنی نیست، بلکه در درجه‌ی اول استفاده از روش‌هایی است که آن‌ها را از انجام دادن کارهای نامطلوب خشنود کند. در قرآن کریم، تعداد 90 آیه وجود دارد که واژه انذار به‌تنهایی آمده است. و در آیات آن از روش‌هایی سخن به میان آمده که در آن‌ها انسان‌ها به‌واسطه کارهای ناپسندی که خلاف شرع و دین مبین اسلام است در این دنیا یا در آخرت مورد عذاب قرار خواهند گرفت ازجمله روش‌هایی که برای انذار دادن به انسان‌ها در قرآن به آن‌ها اشاره‌شده است می‌توان به روش‌هایی مانند مجازات‎های مادی در این دنیا، مجازات‎های معنوی در این دنیا، مجازات‎های مادی در آخرت، مجازات‎های معنوی در آخرت و... نام برد. ازاین‌رو یکی دیگر از سؤالاتی که در پژوهش پیش‌رو سعی در پاسخگویی به آن است، این می‌باشد که روش‌های نهادینه کردن تربیت دینی در بزرگ‌سالان در آيات انذار از دید کارکنان کدام می‌باشند.

اهمیت نگارش این کتاب این است که ایمان به خدا و معاد، یکی از بهترین شوه‌هايی است که بوسیلة آن، می‌توان انسان‌ها را به انجام کارهای نیک و مکارم اخلاقی و اجتناب از کارهای زشت و رذایل اخلاقی دعوت نمود. چنین شیوه‌ای از نهاد انسان مایه می‌گیرد زیرا انسان بر اساس فطرت خداشناسی آفریده شده‌است و همین زندگی وی را هدف‌دار می‌کند. ترقی و رشد شخصیت انسان به اندوختن دانش، عالم شدن، پیشرفت فن‌آوری و افزایش ثروت محدود نیست بلکه رشد ظرفیت‌های معنوی، ارتقاء روحی و اخلاقی، اساس ترقی و تعالی است. در شرایط امروزی پرداختن به مسائل دینی و اعتقادی، نیازمند تلاش بیشتری نسبت به گذشته می‌باشد، چراکه با ظهور پدیدۀ غیرقابل‌اجتناب جهانی‌شدن، فن‌آوری‌های نوین اطلاع‌رسانی و گسترش و نفوذ آن در زندگی‌ها و تلاش دشمنان دین در جهت کمرنگ نمودن اعتقادات مذهبی و ترغیب به جامعه‌ای به‌اصطلاح مدرن؛ تبلیغ مبانی دینی به‌آسانی میسر نیست. «جهانی‌شدن می‎تواند به‌عنوان یکی از بارزترین خصیصه‌های تعلیم و تربیت در عصر حاضر، تهدیدهایی برای تربیت دینی در خود به همراه دارد که ازجمله آن‌ها می‌توان به این موارد اشاره کرد: رواج و گسترش تکثرگرایی دینی، گسترش فرهنگ مصرفی و مدگرای غربی، بیگانه نمودن انسان از خویشتن و فطرت خداجوی خود است.» (احمدی‌فر و صادق‌زاده قمصری،60: 1389) بسیاری از شرارت‌ها و ناهنجاری‌های افراد بزرگ‌سال ناشی از عدم اهتمام در شکوفا کردن فطرت پاک انسان‌هاست لذا درونی شدن ارزش‌های دینی باعث می‌شود آنان در برابر انحرافات مقاومت بیشتری داشته باشند. نقش برنامه ریزان و طراحان نظام تربیتی در آموزش تربیت دینی، نقشی مهم و اساسی است، چراکه نوآموزان با طی مسیر تعلیمی آن‌ها، مهارت‌ها و آگاهی‌های خود را برای مواجهه با دنیای مدرن حال و چالش‌انگیز آینده آماده می‌سازند به همین منظور تقویت نگاه زیباشناختی به مفاهیم دینی و بهره‌گیری از آیات قرآنی جهت آموزش راه درست زندگی و تعمیق بصیرت دینی در بزرگ‌سالان ازجمله اهدافی است که در حوزه‌های شناختی، رفتاری و عاطفی در تربیت دینی باید دنبال شود. پس جهت تربیت دینی، کتاب آسمانی قرآن بهترین منبع بوده است. در دین اسلام، قابلیت‌های لازم برای احراز مسئولیت تربیت بسیار ضروری است و در قرآن مجید هم الگوهای تربیتی فراوانی برای امر آموزش توصیه‌شده است. خداوند در کامل‌ترین کتاب تربیتی خود، قرآن کریم، به‌طور همه‌جانبه و فراگیر تمام جنبه‌های فردی و اجتماعی زندگی انسان را به عالی‌ترین شکل بیان نموده است و برای تأمین سعادت مادی و معنوی به روش‌های مختلف ازجمله بشارت و انذار سعی در هدایت بندگانش داشته است. بشارت یا تبشیر به معنای بشارت دادن به عطایایی است که پس از به دوش گرفتن تکالیف به فرد ارزانی خواهد شد و مظهری از فضل و رحمت است (باقری، 1390: 169) می‌باشد. و نقطه مقابل آن، انذار است که مقصود از آن آگاهاندن کسی نسبت به امری است که در آینده رخ می‌نماید و مایة زجر و عذاب خواهد بود (الاصفهانی، به نقل از باقری، 1390: 187). با اين بيان روشن مي‌شود كه همه انسان‌ها حتی بزرگ‌سالان، تا آخر عمر به تبشير نیاز دارند. زيرا موجب رغبت، دل گرمی، و تحرک می‌شود و انسان را به جدیت وادار می‌کند. گاهی عکس این مورد هم صادق می‌باشد در بعضی موارد باید مربی متربی را انذار کند و هنگامی‌که خطایی از او سر می‌زند وی را مجازات کند. که این انذار به شیوه‌های مختلف می‌باشد. در دنیای امروزی که به‌واسطه پیشرفت فنّاوری‌ای اطلاعاتی و ارتباطی آدم‌ها در معرض انواع مصادیق بی‌دینی قرارگرفته‌اند استفاده از روش‌های تشویقی و تنبیهی برای تربیت دینی افراد یکی از ضروریات می‌باشد و به‌ویژه مسئولان و متولیان تعلیم و تربیت نباید از این مهم غافل بمانند این‌رو محقق اهمیتی که آیات بشارت و انذار در تربیت دینی انسان‌ها و به‌ویژه بزرگ‌سالان دارند را درک نموده و در پژوهش پیش‌رو درصدد است تا از دیدگاه کارکنان ناحیه‌ی یک آموزش‌وپرورش شهر ارومیه روش‌های تشویق و تنبیه را در آيات قرآن شناسایی و اولویت‌بندی نماید.

فهرست مطالب

عنوان صفحه

مقدمه 1

فصل اول 1

1-1. بخش اول: مفهوم تربیت 9

1-1-1. تعریف تربیت 9

1-1-2. رابطه تربیت و آموزش‌وپرورش 11

1-1-3. عناصر تربیت 12

1-1-4. هدف تربیت 13

1-1-5. تعریف تربیت دینی 16

1-1-6. نظريه‌هاي تربيت ديني 18

1-2. بخش دوم : اهداف تربيت ديني 20

1-2-1. پرورش حقيقت‎جويي و حق‎طلبي 21

1-2-2. پرورش خداجويي 21

1-2-3. پرورش فضيلت‎جويي 23

1-2-4. پرورش جاودانخواهي 24

1-3. بخش سوم راه‌های وصول به تربیت دینی 25

1-4. بخش چهارم شاخص‎های تربیتی دین 27

1-4-1. معرفت بصیرت 28

1-4-2. عبادت 29

1-4-3. علم و دانش 29

1-4-4. تفکر و تعقل 29

1-5. بخش پنجم مفهوم نهادینه کردن تربیت دینی 29

1-5-1. مؤلفه اعتقادی و فکری 30

1-5-2. مؤلفه تجربه درونی 30

1-5-3. مؤلفه التزام درونی 30

1-5-4. مؤلفه عمل 30

1-6. بخش ششم اهمیت نهادینه کردن تربیت دینی 31

1-6-1. آماده‌سازي متربي برای تربیت دینی 31

1-6-2. موعظه 32

1-6-3. رعايت تدريج در مراحل تربيت 32

1-6-4. تسهيل در تكاليف 32

1-6-5. مشورت با مؤمنين 33

1-6-6. عفو و تغافل 33

1-6-7. ترغيب به عمل 33

1-7. بخش هفتم انذار و تبشیر در قرآن 34

1-7-1. معنی تبشیر و موارد آن در قرآن: 36

1-7-2. فلسفه بشارت‏ 44

1-7-3. اتمام حجّت 44

1-7-4. ايمان آوردن به خدا و رسولش و بزرگداشت وي 44

1-8. بخش هشتم عوامل بهره‏مندى از بشارت‏ 44

1-8-1. ايمان‏ 44

1-8-2. اجتناب از پرستش طاغوت‏ 45

1-8-3. احسان‏ 45

1-8-4. انابه‏ 46

1-8-5. انفاق‏ 46

1-8-6. بندگى خدا 47

1-8-7. پيروى از بهترين سخن‏ 47

1-8-8. پيروى از قرآن‏ 47

1-8-9. تقوا 47

1-8-10. جهاد در راه خدا 48

1-8-11. خشوع‏ 48

1-8-12. خداترسى‏ 48

1-8-13. صبر 49

1-8-14. عمل صالح‏ 49

1-8-15. هجرت‏ 49

1-9. بخش نهم مخاطبان تبشير 50

1-9-1. ایمان آورندگان 50

1-9-2. منافقین 50

1-9-3. بشارت به انسان‌ها 50

1-10. بخش دهم محرومان از بشارت‏ 51

1-10-1. مجرمان‏ 51

1-10-2. مستكبران‏ 51

1-10-3. منكران قيامت‏ 51

فصل دوم معنی انذار و موارد آن در قرآن 55

2-1. بخش اول اهداف انذار 64

2-1-1. راهيابى به حقيقت 64

2-1-2. يادآورى حقايق از ياد رفته 64

2-1-3. تقوا 65

2-1-4. نيل به رحمت الهى 65

2-1-5. نگاهداشت حريم الهى 65

2-1-6. اتمام حجت 66

2-1-7. گستره انذار 66

2-2. بخش دوم واكنش مردم در برابر انذار 67

2-2-1. ايمان و اصلاح 67

2-2-2. تكذيب و ايمان نياوردن 68

2-2-3. گريز و تلاش براى نشنيدن پيام انذار 68

2-2-4. تنفّر 68

2-2-5. درخواست عذاب 69

2-3. بخش سوم موانع پذيرش انذا 69

2-3-1. كفر 69

2-3-2. استكبار و نيرنگ 69

2-3-3. دنياگرايى 70

2-3-4. عادت به رفاه و خوشگذرانى 70

2-3-5. ستمگرى 71

2-3-6. پيروى از پيشينيان 71

2-3-7. قساوت و مرگ دل 72

2-3-8. جهالت و نادانى 72

2-4. بخش چهارم مخاطبان انذار 73

2-4-1. مترفین 73

2-4-2. کافرین 73

2-4-3. فاجرین 73

2-4-4. طاغین 73

2-5. بخش پنجم نقش تربیتی انذار و تبشیر در قرآن 74

2-6. بخش ششم برداشتهای تعلیم و تربیتی از انذار و تبشیر 74

2-7. بخش هفتم تفاوت میان بشارت و انذار 80

2-8. بخش هشتم زمینههای لازم برای نقش نافذ انذار و تبشیر 82

2-9. بخش نهم روش‌های تربیتی برگرفته از آیات بشارت و انذار 85

2-9-1. پاداش‌های مادی در دنیا 85

2-9-2. پاداش‌های معنوی در دنیا 85

2-9-3. پاداش‌های مادی در آخرت 86

2-9-4. پاداش‌های معنوی در آخرت 86

2-9-5. مجازات های مادی در دنیا 86

2-9-6. مجازات های معنوی در دنیا 87

2-9-7. مجازات های مادی در آخرت 87

2-9-8. مجازات های معنوی در آخرت 87

2-10. جمع‎بندي 88

فصل سوم : روش تحقیق 91

3-1. مقدمه 91

3-2. روش تحقیق 91

3-3. جامعه آماري 91

3-4. نمونه آماري (حجم نمونه، روش نمونه‎گيري) 91

3-5. ابزار گردآوری داده‌ها 92

3-6. روایی و پایایی ابزار اندازه‌گیری 93

3-6-1. برآورد روایی ابزار اندازه‌گیری 93

3-6-2. برآورد پایایی ابزار اندازه گیری 93

3-7. چگونگی جمع‌آوری داده‌ها 93

3-8. شیوه‌های تجزیه و تحلیل داده‌ها 94

فصل چهارم : یافته‎های تحقیق 97

4-1. مقدمه 97

4-2. آمار توصیفی 97

4-2-1. توزیع فراونی كاركنان بر اساس جنسیت 97

4-2-2. توصیف فراونی كاركنان بر اساس سن 98

4-2-3. توصیف فراونی كاركنان بر اساس سابقه خدمت 99

4-2-4. توصیف فراونی كاركنان بر اساس میزان تحصیلات 100

4-2-5. توصیف متغیرهای پژوهش 101

4-3. یافته های استنباطی (نتایج آمار استنباطی) 102

4-3-1. آزمون نرمال بودن متغیرها (کولموگروف – اسمیرنوف): 102

4-3-2. سؤال‌‌های پژوهش 103

فصل پنجم :بحث و نتیجه‌گیری 109

5-1. مقدمه 109

5-2. يافته‎هاي پژوهش 109

5-3. بحث و نتیجه‎گیری تحقیق 110

5-4. محدودیت‌های پژوهش 117

5-5. پیشنهادهای پژوهش 117

5-5-1. پیشنهادهای کاربردی 117

5-5-2. پيشنهادهاي پژوهشي 118

منابع و مآخذ 119

ضمائم و پیوست‌ها 165