بروزرسانی: ۱۴۰۲/۱۲/۱۱
مقدمه
روستانشینی قدیمی ترین شکل یکجانشینی در سکونت گاه های بـشری به شمار می رود و پدیده ای جهانی است که در همه نواحی کره زمین در کنار نقش سکونت گاهی ، نقش اقتصادی بی بدیل و قابل توجهی بر جوامع دارد. روستا کوچک ترین واحد تشکیلاتی و اجتماعی در ایران مـحسوب مـی شود و بدیهی است که این واحد اجتماعی به لحاظ وجود مناسبات اجتماعی ، اقتصادی و پایبند بودن افراد به قوانی0ن عرضی و مدنی ، نمی تواند از تشیکلات مدیریتی بی نیاز باشد. اصولا در جوامع انـسانی ، شـکل سازمان مدیریتی متأثر از نظام اجتماعی حاکم بر آن جامعه است و به خصوص اگر جامعه ، زیرجامعه ای از یک جامعه فراتر باشد، نقش آن جوامع فراتر نیز به مراتب تأثیرگذار خواهد بود. مدیریت روسـتایی در واقـع فرایند سازماندهی، هدایت جامعه و محیط روستایی از طریق شکل دادن سازمان ها و نهادها است . این سازمان ها و نهادها در واقع وسایل تأمین هدف های جامعه روستایی می باشند. بنابراین ضرورت ایـجاب مـی کـند که در روستاها به وضعیت مـدیریت امـور عـمومی روستا توجه ویژه ای شود و این مسأله ممکن نیست مگر این که نهاد محلی خاصی طراح و متولی آن گردد تا با مشارکت روسـتاییان و بـسیج امـکانات محلی از یک سو، و حمایت و پشتیبانی دولت از سوی دیـگر، بـتواند متولی اداره امور عمومی روستا شود. از طرف دیگر، مشارکت طی دهه های اخیر به عنوان یک ضرورت عقلانی ، اخلاقی و انـسانی ، مـهم تـرین متغیر توسعه بوده و امروزه به یک نمونه غالب در مباحث تـوسعه ای تبدیل شده است و در سطوح مختلف توسعه و برنامه ریزی کمتر طرحی را می بینیم که در برنامه های خود، مشارکت مـردمی را در تـمام مـراحل مورد توجه قرار ندهد. بنابراین عظیم ترین سرمایه ای که هر روسـتا مـی تواند با اتکای به آن ، مراحل عمران و آبادانی را طی کند، چیزی جز مشارکت ساکنان آن روستا در بهبود شـرایط سـکونت گـاه خود نیست . اما این مشارکت بایستی خودجوش ، تعاملی و دوسویه عملی گردد تـا اثـرگذار بـاشد. (نیک فرجام،1393).
در همین راستا باید گفت مدیریت روستایی فر ایند چند جانبه ا ی است که شامل سه رکن ، مردم، دولت و نهادها ی عمومی است . در این فر ایند با مشارکت مردم و از طر یق تشکیلات، سازمانهای روستایی و، برنامه ها و طرح ها ی توسعه روستایی تدوین و اجرا گردیده و تحت نظارت و ارزش یابی قرار می گیرد(رضوا نی، 1383: 211 ). در طول مدت بيش از 60 سـال برنامـه ريـزي عمرانـي در ايـران، بـا وجـود تحـولات سياسـي، اقتصادي، اجتماعي، برداشت غالب از توسعه نزد تصـميم سـازان و برنامـه ريـزان كشـور ملهـم از برنامه هاي رشد اقتصادي بوده است. عليرغم داده هاي رسمي موجود مبني بر سهم بيشـتر شـهرها هنوز بخش قابل ملاحظه اي از جمعيت كشور در سكونت گاه هاي روستايي بـه زنـدگي و فعاليـت اشتغال دارند (سعیدی ،203،1382). دهياريها، نهادهاي عمومي و غيردولتي ميباشند كه اخيراً براي اداره امور عمومي روسـتاها در نظـام مـديريت روسـتايي كشـور مطرح شدهاند. اين سازمانها، در عرصه هاي اقتصادي و اجتمـاعي به سبب فارغ بودن از بوروكراسي پيچيده بخش دولتي و منفعت طلبي بخش خصوصي، اين امكان را فـراهم سـاخته اسـت تـا در زمينه هايي چون مبارزه بـا فقـر و گرسـنگي، حفاظـت از محـيط زيست، جنگلداري، افزايش آگاهيهـاي عمـومي، رفـاه، بهدا شـت جامعه و خانواده، توجه به امور زنان و كودكان و كـاهش آسـيب هاي اجتماعي، موفق تر از بخش خصوصي و دولتي عمـل كننـد. سازمانهای محلی از جمله انواع سازمانها می باشند که بر اثرتحول در شیوه های مدیریتی مورد توجه قرار گرفته اند. و بر پایه مشارکت اصل اساسی بنا نهاده شده است حاکمیت مردم بر مردم و اساس سازمانهای محلی بر اصل این نهادها است. در فرایند نظریه های مربوط به نقش مردم و دولت در موضوع توسعه، تشکیل سازمانهای محلی توسط اجتماعات محلی مورد تاکید قرار گرفته است تا سازمانهای محلی نقش فعالی را در توسعه و اداره امور محلی برعهده گیرند. دهیاری یک نهاد عمومی است که به منظور اداره امور روستا تأسیس گردید در ابتدای تأسیس دهیاری ها ( سال 1382 تمامی روستاهای بالای 20 خانوار )با اولویت مراکز دهستانها، روستاهای دارای طرح هادی و بهسازی می توانستند به شرط پرداخت خودیاری اهالی روستا و تأیید استانداری، مجوز تأسیس دهیاری دریافت کنند . با اعلام این شرایط آسان برای صدور مجوز تأسیس دهیاری و نیز به دلیل اعطای اعتباراتی که از محل قانون تجمیع عوارض به دهیاری ها صورت می گرفت، تقاضای تأسیس دهیاری رو به فزونی نهاد . به نحوی که در کمتر از 1 سال و 3 ماه ، مجوز تأسیس بیش از12 هزار دهیاری از سوی وزارت کشور صادر گردید. (نعمتی و بدری ، 1386: 162). جهت گیری کلی برنامه چهارم تـوسعه کـشور در ادامه روند برنامه سوم تـوسعه نـیز که در راسـتای مـوضوع کـوچک کردن دولت و واگذاری فعالیت‌ها به بخش غـیر دولتـی و محلی قرار داده شده بود، زمینه مشارکت واقعی مردمی را از طریق وحدت بخشیدن بـه مـدیریت روستایی تقویت کرده است .از گروه‌های آسیب‌پذیر در جوامع روسـتایی کـشورهای در حال توسعه که مشارکت آنها در فرایند توسعه می‌تواند نقش به سزایی را ایفا نـماید، کـشاورزان خرده پا هستند که اکثریت جـمعیت روسـتایی در روسـتاهای کشور را به خـود اخـتصاص می‌دهند. در همین راستا جـمع‌آوری اطـلاعات ارزیابی عملکرد و استفاده مناسب از آن باعث رشد و بهبود عملکرد می‌شود. کیفیت مدیریت به کیفیت تـصمیم و درک سـازمانی وابسته است. کیفیت تصمیم و درک سازمانی وابـسته بـه کیفیت اطـلاعات اسـت و کـیفیت اطلاعات به کیفیت انـدازه‌گیری و تناسب آن بستگی دارد، همچنین اندازه‌گیری و دقت در امر ارزیابی نقش کلیدی در موفقیت سازمان را دارد (همان منبع).از این رو، مـدیریت مـوفق، مدیریتی است که به کسب هـدف‌های سـازمان یـا اهـدافی والاتـر از آن می‌انجامد و موفقیت واقـعی مـدیر در گرو اثربخشی فعالیت برای کسب هدف و کارایی بیشتر سازمان است. بنابراین برای ارزیابی میزان موفقیت یـک مـدیر (یـا مدیریت) باید به اهدافی که یک سـازمان یـا نـهاد در پی آن اسـت تـوجه کرد و براساس میزان دستیابی به آن اهداف موفقیت مدیر را ارزیابی نمود. بی‌شک دستیابی به اهداف در یک سازمان مستلزم انجام وظایف و رسالت‌هایی است که برای آن سازمان در نظر گرفته شـده است. بنابرآنچه که گفته شد هدف تحقیق حاضر عبارت است از بررسی جایگاه دهیاری ها در نظام اداری ایران اهمیت تالیف این کتاب در آن است که با توجه به اینکه روستانشینی قدیمی ترین شکل یکجانشینی در سکونت گاه های بـشری به شمار می رود و پدیده ای جهانی است که در همه نواحی کره زمین در کنار نقش سکونت گاهی ، نقش اقتصادی بی بدیل و قابل توجهی بر جوامع دارد. روستا کوچک ترین واحد تشکیلاتی و اجتماعی در ایران مـحسوب مـی شود و بدیهی است که این واحد اجتماعی به لحاظ وجود مناسبات اجتماعی ، اقتصادی و پایبند بودن افراد به قوانین عرضی و مدنی ، نمی تواند از تشیکلات مدیریتی بی نیاز باشد. اصولا در جوامع انـسانی ، شـکل سازمان مدیریتی متأثر از نظام اجتماعی حاکم بر آن جامعه است و به خصوص اگر جامعه ، زیرجامعه ای از یک جامعه فراتر باشد، نقش آن جوامع فراتر نیز به مراتب تأثیرگذار خواهد بود. مدیریت روسـتایی در واقـع فرایند سازماندهی، هدایت جامعه و محیط روستایی از طریق شکل دادن سازمان ها و نهادها است . این سازمان ها و نهادها در واقع وسایل تأمین هدف های جامعه روستایی می باشند. بنابراین ضرورت ایـجاب مـی کـند که در روستاها به وضعیت مـدیریت امـور عـمومی روستا توجه ویژه ای شود و این مسأله ممکن نیست مگر این که نهاد محلی خاصی طراح و متولی آن گردد تا با مشارکت روسـتاییان و بـسیج امـکانات محلی از یک سو، و حمایت و پشتیبانی دولت از سوی دیـگر، بـتواند متولی اداره امور عمومی روستا شود. از طرف دیگر، مشارکت طی دهه های اخیر به عنوان یک ضرورت عقلانی ، اخلاقی و انـسانی ، مـهم تـرین متغیر توسعه بوده و امروزه به یک نمونه غالب در مباحث تـوسعه ای تبدیل شده است و در سطوح مختلف توسعه و برنامه ریزی کمتر طرحی را می بینیم که در برنامه های خود، مشارکت مـردمی را در تـمام مـراحل مورد توجه قرار ندهد. بنابراین عظیم ترین سرمایه ای که هر روسـتا مـی تواند با اتکای به آن ، مراحل عمران و آبادانی را طی کند، چیزی جز مشارکت ساکنان آن روستا در بهبود شـرایط سـکونت گـاه خود نیست . اما این مشارکت بایستی خودجوش ، تعاملی و دوسویه عملی گردد تـا اثـرگذار بـاشد. بدین ترتیب باید گفت هدف کلی تحقیق -بررسی و تعیین جایگاه دهیاری ها در نظام اداری ایران است و تلاش شده است تا به دو مسئله تعیین و بررسی ارکان جایگاه دهیاری ها در نظام اداری ایران و تعیین و بررسی قوانین موجود در رابطه با جایگاه دهیاری ها در نظام اداری ایران نیز پرداخته شود. این کتاب با در نظر گرفتن این سوال که دهیاری ها در نظام اداری ایران از چه جایگاهی برخوردار هستند؟ و اینکه ارکان موجود در رابطه با جایگاه دهیاری ها در نظام اداری ایران چیست؟ قوانین موجود در رابطه با جایگاه دهیاری ها در نظام اداری ایران چیست ؟ و نکات قوت و ضعف قوانین و مقررات موجود در مورد جایگاه دهیاری چیست؟ تلاش داشته است تا با این دیدگاه به مسئله بنگرد که دهیاری به لحاظ جایگاه هم تراز با نهاد شهرداری در شهرها می باشد و مدیریت این نهاد بر عهده دهیار است. این نهاد عمومی غیردولتی به منظور اداره امور روستا به صورت خودکفا و با شخصیت حقوقی مستقل در هر روستا تأسیس شده است. پژوهش به این مسئله نیز واقف است که دهیاری به عنوان آخرین حلقه در نهاد اجرایی کشور است که قانون منبعث از قانون اساسی تشکیل شورا‌های اسلامی روستا را برای نظارت بر اجرای هر چه مطلوب تر وظایف آن تعیین کرده است. از سوی دیگر با توجه به نهاد غیردولتی و خودکفا بودن، ماهیتی مستقل از دولت یافته است که این امر موقعیت ویژه ای را برای دهیاری نسبت به سایر دستگاه های اجرایی کشور که دولتی و منصوب به دولت هستند، ایجاد می کند چنانچه طبق ماده ۱۰ فصل دوم اساسنامه، تشکیلات و سازمان دهیاری ها، وظایف تفصیلی دهیار و دهیاری جهت اداره و حفظ توسعه پایدار روستا بر اساس قانون شوراها و با رعایت قوانین و مقررات مربوط بیان شده است. بنابراین به طور کلی می توان بیان کرد که دلیل عمده و اصلی ضعف ها و چالش های دهیاری ها، فقدان یک نظام مطلوب مدیریت توسعه روستایی در سطح ملی، منطقه ای و محلی (سیاستگذاری، برنامه ریزی، هماهنگی در اجرا، نظارت و ارزشیابی) است.
پژوهش این کتاب به صورت توصیفی – تحلیلی و با استفاده از روش کتابخانه ای است. روش تحقیق، چگونگی حرکت به سوی پاسخ پرسش مورد پژوهش را برای محقق روشن می‌کند. این کار در بخشی از پروتکل تحقیقاتی مطرح می‌شود و می‌تواند عنوان‌های مختلفی داشته باشد. بعضی از این عنوان‌ها عبارتند از : روش بررسی، روش شناسی، روشها و مواد، روش و طراحی. انتخاب روش در هر تحقیق بستگی به هدف تحقیق، وسعت دامنه و چگونگی روش جمع آوری اطلاعات دارد. یکی از عوامل مهم موفقیت تحقیقات، انتخاب روش‌های مناسب تحقیق و استفاده از ابزارهای لازم برای گرد آوری داده هاست. روش مناسب انجام یک تحقیق باید با توجه به عنوان، طرح و فرضیات تحقیق انتخاب شود. دستیابی به هدف‌های علمی میسر نخواهد بود، مگر زمانی که با روش شناسی درست صورت پذیرد. به عبارت دیگر تحقیق از حیث روش است که اعتبار می‌یابد نه موضوع تحقیق. جهت نگارش و تالیف نیز ابزار گردآوری آوری اطلاعات در این پژوهش به صورت فیش برداری و بانک های اطلاعاتی است. تجزیه وتحلیل اطلاعات استخراج شده به روش توصیفی- تحلیلی است وهمچنین از فیش برداری نیز استفاده خواهد شد. تجزیه و تحلیل به عنوان فرایندی از روش علمی، یکی از پایه‌های اساسی هر روش تحقیقی است. به طور کلی، تجزیه و تحلیل عبارت است از روشی که از طریق آن کل فرایند پژوهشی، از انتخاب مسئله تا دسترسی به یک نتیجه هدایت می‌شود
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول: جایگاه دهیاری ها در نظام اداری ایران 9
1-1. مدیریت روستایی ایران قبل از انقلاب اسلامی 9
1-2. مدیریت روستایی پس از انقلاب اسلامی 12
1-2-1. ایجاد استقلال مالی 17
1-2-2. معرفی سیستم مدیریت مشارکتی 18
1-2-3. تشویق اقتصاد مشترک 18
1-2-4. هماهنگی ابعاد توسعۀ روستایی 19
1-3. نقش شوراها در مدیریت روستایی 19
1-4. جایگاه مدیریت روستایی در برنامه های توسعه کشور 22
فصل دوم:ارکان موجود در رابطه با جایگاه دهیاری ها در نظام اداری ایران 31
2-1. عوامل تاثیر گذار در روستا 31
2-2. تاریخچه پیدایش دهیاری 31
2-3. نحوه تشکیل دهیاران 32
2-4. وظایف دهیاری 33
2-4-1. مديريت شهرها و روستاها به طريق نظام عدم تمرکز اداری 34
2-4-2. وظايف و اختيارات دهياري در مديريت روستايی 34
2-4-3. وظايف خاص و ذاتی 35
2-4-4. اجراي مصوبات شوراي اسلامي روستایی 35
2-4-5. اعلان فرامين و قوانين و مقررات عمومی 36
2-4-6. وظايف و اختيارات به عنوان بسترساز و همكاری 36
2-4-7. همكاري با سازمانها و نهادهاي دولتي و ايجاد تسهيلات لازم براي ايفاي وظائف آنها 37
2-4-8. روابط اداري دهياري با شوراي اسلامي روستا 37
2-4-9. دهياري تحت نظارت شوراي اسلامي روستایی 38
2-5. عملکرد دهیاری ها در افزایش مشارکت اجتماعی 39
2-5-1. تعاریف مشارکت 40
2-5-2. تاثیر مشارکت 40
2-6. دلایل لزوم مشارکت 40
2-6-1. نظریات مـشارکت در ارتـباط با فرایند تـوسعه روسـتایی 41
2-6-1-1. نظریه گاندی 41
2-6-1-2. نظریه ژولیوس نیرره 41
2-6-1-3. نظریه ویتز 42
2-6-1-4. نظریه عبیدالله خان 42
2-6-1-5. نظریه کـار دل انگیز شارل فوریه 42
2-6-1-6. نظریه بندورا 43
2-7. شـاخص مـشارکت اجـتماعی روستاییان 43
2-7-1. ارزیابی عملکرد دهیاریها در توسعه کالبدی - فضایی 44
2-7-2. شيوه نوين مديريت روستايي 45
2-8. سکونت گاههای روستایی 46
2-9. تجارب کشورهاي گوناگون در برنامه ريزي توسعه روستايي 46
2-10. رويکرد کالبدي- فضايي 46
2-10-1. مدیریت در رويکرد کالبدي- فضايي 47
2-10-2. تلفیق مدیریت روستایی 47
2-11. سیستم جدید مدیریتی دهیاری ها 48
2-12. فعالیت های دهیاران 49
2-13. ارزیابی عملکرد دهیاران در فرایند توسعه روستایی 50
2-14. جهت گیری کلی برنامه چهارم تـوسعه کـشور در خصوص روستاها 51
2-15. توسعه روستایی با تأکید بر گروه های هدف کشاورزی 52
2-16. نکات مشترک با اهداف توسعه روستایی 53
2-16-1. برنامهريزي توسعه روستايي در ايران 54
2-16-2. برنامه دوم عمراني 55
فصل سوم : عوامل تاثیر گذار بر دهیاری ها 63
3-1. بودجه دهياري 63
3-2. تصويب معاملات دهياريها 63
3-3. معاملات جزيي 64
3-4. معاملات متوسط 64
3-5. معاملات عمده 65
3-6. روابط حقوقي دهياري با حاکميت (قدرت مرکزي) 65
3-7. نظارت سلسله مراتبي بر عملكرد دهياری 66
3-8. نظارت قيمومتي بر عملكرد دهياری 67
3-9. نظارت مالي بر عملكرد دهياري 68
3-10. نظارت قضايي بر عملكرد دهياری 69
3-11. روابط دهياري با استانداري 70
3-12. روابط دهياري با بخشداري 71
3-13. ارتباط دهياري با سازمان شهرداريها و دهياريهاي کشور 71
3-14. روابط اداري سازمان شهرداريها و دهياريهاي کشور با دهياري 72
3-15. دلایل تشکیل دهیاری ها 73
3-15-1. عوامل سیاسی 73
3-15-1-1. عوامل ساختاری سیاسی 74
3-15-1-1-1. تمرکزگرایی در تصمیم و اجرا 74
3-15-1-1-2. رابطه بهره کشی شهر از روستا در نتیجه تعامل سیاسی محلی 74
3-15-1-1-3. اولویت های توسعه 75
3-16. عوامل مدیریتی 75
3-16-1. مدیریت تولید نابسامان 75
3-16-2. ناکافی بودن افراد متخصص 75
3-16-3. نارسایی نظام کنترل 76
3-16-4. مدیریت با ماهیت برونزا 76
3-17. عوامل دولتی 76
3-17-1. مسأله امنیت و نبود آن 77
3-17-2. تداخل وظایف سازمان های دولتی و وزارتخانه ها در روستاها 77
3-17-3. عدم هماهنگی و تبعیض میان سازمان های محلی و مرکزی 77
3-17-4. کمبود ابزارها و سازوکارهای دولتی 78
3-17-5. حمایت ناکافی از افراد خلاق و نوآور از سوی دولت 78
3-18. عوامل اجتماعی ـ فرهنگی و تاریخی 78
3-18-1. پیشینه و تجارب تاریخی روستاییان 78
3-18-2. مقاومت در برابر تغییر و نوآوری 79
3-18-3. بی سوادی و نارسایی های آموزشی 79
3-18-4. جامعه مطرود و سرکوب شده روستایی 79
3-18-5. مهاجرت به شهرها 80
3-19. عوامل اقتصادی و نتایج ساختاری 80
3-19-1. عقب ماندگی اقتصادی روستایی 80
3-19-2. رواج خرده مالکی و تعدد اراضی کشاورزی با مساحت های کوچک 81
3-19-3. نبود تنوع شغلی 81
3-19-4. تغییر کاربری روستاها 81
3-20. عوامل تکنولوژیکی 81
3-20-1. روش های نامناسب بازاریابی 82
3-20-2. نارسایی کمّی و کیفی عملکرد تعاونی های روستایی 82
3-21. مدیریت روستایی و توسعه 85
3-22. تحولات مدیریت روستایی 85
3-23. وظایف مدیریت در سازمآنهای محلی 86
3-24. مدیریت نوین روستایی 91
3-25. تحولات کالبدی روستاها 93
3-26. برنامه ریزی فضایی 96
3-27. دهیاری و تحولات اجتماعی ، اقتصادی ، کالبدی و زیست محیطی روستا 97
3-28. نقش دهیاریها در تغییرات کالبدی روستاها 101
3-29. بحث ونتیجه گیری 104
3-29-1. مبحث مدیریت روستایی 104
3-29-2. ارکان موجود در رابطه با جایگاه دهیاری ها در نظام اداری ایران 111
3-29-3. قوانین موجود در رابطه با جایگاه دهیاری ها در نظام اداری ایران 113
3-30. پیشنهادات تحقیق 116
منابع 119
