بروزرسانی: ۱۴۰۲/۱۲/۱۱
پیشگفتار
امروزه نگاه افتراقی به ساختار حقوق کیفری و رسیدگی به جرائم و صدور حکم به مجازات برای اشخاص برحسب جنسیت و یا سن آن‌ها به بحث روز تبدیل‌شده است. از یک‌سو فمینیست‌ها به دنبال برابری خواهی هرچه بیشتر زنان در عرصه جرم‌شناسی هستند و از سوی دیگر افرادی که دغدغه حقوق اطفال و نوجوانان رادارند به‌طور جد خواستار جدایی سازی فرآیندهای پاسخ کیفری نسبت به اطفال و نوجوان‌اند. البته سرچشمه این تحولات را می‌توان در دهه70 میلادی و در ایالات‌متحده آمریکا یافت. دوره‌ای که با پایان جنگ جهانی دوم و شکل‌گیری نوعی «فرهنگ جوانان» همراه بود. همین دغدغه‌ها سازمان‌های جهانی را بر آن داشت که نگاه ویژه‌ای نسبت به پدیده بزهکاری اطفال و نوجوانان داشته باشند که عدم رسیدگی به جرائم این دسته از بزهکاران، آسیب‌های جدی را برای جامعه به همراه دارد. به همین دلیل شاهد به وجود آمدن معاهده‌ها و اسنادی در حوزه حقوق کودک در این برهه زمانی هستیم.
ایران هم به‌عنوان یکی از کشورهای عضو سازمان ملل متحد به کنوانسیون حقوق کودک پیوسته و هم‌اکنون این کنوانسیون به‌مثابه قانون در کشور ما درآمده است. به همین دلیل می‌بایست از عرف بین‌المللی در قوانین جزایی مرتبط با حوزه حقوق کودک پیروی کنیم. قانون مجازات اسلامی مصوب 92 تا حدی به این موضوع جامه عمل پوشانده و در فصل دهم خود با عنوان «مجازات و اقدامات تأمینی و تربیتی اطفال و نوجوانان» کاملاً به این دیدگاه افتراقی پرداخته است و اقدامات تأمینی تربیتی اطفال و نوجوانان نه برحسب جرم ارتکاب یافته، بلکه بر اساس سن مرتکب انتخاب نموده است.
قانون مجازات اسلامی مصوب 92 به‌جرئت از برخی از دیدگاه‌های قبلی خود در باب اطفال عدول کرده به‌طوری‌که برخلاف قانون سال 75 یک مسئولیت کیفری تدریجی و نقصان یافته را در خصوص کودکان پذیرفته که در تطابق کامل با آموزه‌های بین‌المللی است.
قبل از تصویب این قانون البته قضات دادگاه‌های اطفال بر پایه رهیافت‌های بین‌المللی مرتبط با حقوق کودک به صدور احکام شایسته متناسب با احوالات طفل دست می‌زدند ازجمله پدرم جناب آقای جمشید کشاورزی نژاد یکی از همین قضات است که در سال‌های تصدی خویش به‌عنوان رئیس شعبه دادگاه اطفال بزهکار طرفدار اصلی اقدامات جایگزین ازجمله خدمات عمومی رایگان بجای حبس، در خصوص اطفال و نوجوانان بزهکار بود.
این تغییر مسیر قانون مجازات اسلامی از مواضع پیشین خود از یک‌سو و شغل مرتبط پدر از سوی دیگر باعث شد تا به‌عنوان فرزند خلفی که نشانی از پدر دارد، در همان سال ابتدایی تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد توجهم به این مبحث جلب شود. هرچند که آن موقع قانون هنوز رنگ اجرایی به خود نگرفته بود و از قانون، تحت عنوان «لایحه قانون مجازات اسلامی» یاد می‌کردیم. از همین رو تحقیقات خود را ابتدا در عرصه اسناد بین‌المللی آغاز نمودم و شروع به ترجمه قواعد پکن و رهنمودهای ریاض کردم در همین اثنا قانون مجازات اسلامی نیز در اول اردیبهشت‌ماه 1392 به اجرا درآمد. در این کتاب سعی شده که به بررسی تطبیقی اقدامات تأمینی و تربیتی اطفال و نوجوانان معارض با قانون پرداخته شود و نگاه قانون مجازات اسلامی بر رهنمودهای بین‌المللی سنجیده شده است و رویه قضایی ایران نیز از نگاهم غافل نمانده و هر جا که امکان داشت از کمک و راهنمایی‌های پدر به‌عنوان پیشکسوت بهره جستم. در طول سال‌های متمادی فعالیتم در حوزه وکالت نیز با پرونده‌های بسیاری در حوزه حقوق کودک برخورد نمودم که تحقیقاتم در این زمینه به‌عنوان چراغ راهی برایم بود.
در پایان تصمیم گرفتم که کلیه این مباحث را به رشته تحریر درآورده و در اختیار علاقه‌مندان به حقوق اطفال و نوجوانان قرار بدهم.
من الله توفیق
مهرناز کشاورزی نژاد
فهرست مطالب
عنوان صفحه
مقدمه 1
بخش اول :جرائم اطفال و تدابیر خاص ناظر بر اطفال بزهکار 7
فصل اول: تدابیر و اصول خاص ناظر بر اطفال بزهکار 7
مبحث اول: مفهوم طفل بزهکار 7
گفتار اول: مفهوم کودک 7
1-مفهوم کودک در اسناد بین‌المللی 7
2-مفهوم کودک در حقوق ایران 9
گفتار دوم: تعریف نوجوان 9
گفتار سوم: مفهوم طفل بزهکار 10
مبحث دوم: تدابیر خاص ناظر بر طفل معارض با قانون 12
گفتار اول: تدابیر ناظر بر کیفیت قانون گذاری 13
1-عدم برچسب زنی 13
2-جرم زدایی 16
3- مسئولیت کیفری 17
1-1 مبانی مسئولیت 19
2-1 مسئولیت نقصان یافته 19
3-1مسئولیت کیفری در اسناد بین‌المللی : 20
گفتار دوم: تدابیر ناظر بر کیفیت اجرای مجازات 21
1- کیفرزدایی 21
2- قضازدایی 22
3- بازسازگاری 24
4-اجتناب از سزاگرایی و رعایت تخفیف نسبت به حال طفل 26
فصل دوم : جرایمی که اغلب کودکان مرتکب می‌شوند 29
مبحث اول : جرایم مشترک با بزرگسالان 29
گفتار اول: جرائم علیه اشخاص 29
1-جرائم جنسی 29
2- خشونت علیه دیگران 31
گفتار دوم :جرائم علیه اموال 32
1 -سرقت 32
2-تخریب و سوزاندن اموال 33
گفتار سوم :جرایم علیه آسایش عمومی 34
1- استفاه از مواد مخدر و الکل 34
2-ولگردی 36
3- تکدی گری 37
مبحث دوم : جرایم خاص اطفال 37
گفتار اول: فرار از مدرسه و یا خانه 38
گفتار دوم: نافرمانی از والدین و یا معلمان 38
نتیجه گیری بخش اول 39
بخش دوم : پاسخ های حقوق کیفری نسبت به کودکان و نوجوانان بزهکار 43
فصل اول : مفهوم اقدامات تأمینی و تربیتی 43
مبحث اول: تعریف اقدامات تأمینی و تربیتی 43
گفتار اول: مفهوم حالت خطرناک 44
گفتار دوم : ویژگی های اقدامات تأمینی و تربیتی 46
گفتار سوم :اقدامات تامینی و تربیتی در اسناد سازمان ملل متحد 47
فصل دوم :پاسخ های غیر سالب آزادی 49
مبحث اول:پاسخ های غیر سالب آزادی رهایی ساز 49
گفتار اول: تعویق صدور حکم 50
1-اسناد بین‌المللی 50
2-قانون مجازات اسلامی 50
گفتار دوم :تعلیق اجرای پاسخ ها 52
1-اسناد بین‌المللی 52
2-قانون مجازات اسلامی 52
گفتار سوم : امکان تخفیف در پاسخ های کیفری 53
1-اسناد بین‌المللی 53
2-قانون مجازات اسلامی 54
مبحث دوم :پاسخ های غیر سالب آزادی بازپرورانه 54
گفتار اول: سپردن طفل به خانواده 54
1 -اسناد بین‌المللی: 55
1-قانون مجازات اسلامی ایران 55
گفتار دوم :سپردن به اشخاص دیگر غیر از خانواده 57
1 -اسناد سازمان ملل متحد 58
2-قانون مجازات اسلامی ایران 58
گفتار سوم :مجازات های شفاهی 60
1 -اسناد بین‌المللی 60
2-قانون مجازات اسلامی 60
گفتار چهارم: انجام خدمات عمومی رایگان 62
1- اسناد بین‌المللی 63
2-قانون مجازات اسلامی 63
مبحث سوم : پاسخ های غیر سالب آزادی نابازپرورانه 65
گفتار اول: جزای نقدی 65
1-اسناد بین‌المللی 65
2-قانون مجازات اسلامی 66
گفتار دوم:مجازات های بدنی 68
1-اسناد بین‌المللی: 68
2-قانون مجازات اسلامی 69
فصل سوم: مجازات های سالب آزادی 71
مبحث اول : سلب آزادی به شیوه نوین 71
گفتار اول: سلب آزادی در پایان هفته 72
1-اسناد بین‌المللی 72
2-قانون مجازات اسلامی 72
گفتار دوم: سلب آزادی در منزل 73
1-اسناد سازمان ملل 73
2-قانون مجازات اسلامی 74
گفتار سوم: نهاد نیمه آزادی 74
1-اسناد بین‌المللی 74
2-قانون مجازات اسلامی 74
مبحث دوم: سلب آزادی به شیوه سنتی 75
گفتار اول: ساختار موسسات سلب آزادی 75
1-ساختار مؤسسات سلب آزادی در اسناد بین‌المللی 75
2-ساختار مؤسسات سلب آزادی در ایران 76
گفتار دوم: حقوق کودکان و نوجوانان محروم از آزادی: 78
1-حقوق اجتماعی 79
1-1اسناد بین‌المللی 79
1-2 ایران 80
2-حقوق قضایی 81
2-1اسناد بین‌المللی 81
2-2قانون ایران 82
گفتار دوم چگونگی تعدیل پاسخ های سالب آزادی 83
1-کاهش مدت حبس 83
1-1اسناد بین‌المللی 83
2-1قانون مجازات اسلامی 83
2- آزادی مشروط 84
1-2 اسناد بین‌المللی 84
2-2قانون مجازات اسلامی 85
یافته های تحقیق 86
فهرست منابع: 87
