بروزرسانی: ۱۴۰۲/۱۲/۱۱
پیشگفتار
ایران همواره در طول تاریخ با کشورهای شرقی و غربی تعامل داشته و دوره‌های تاریخی قاجار و پهلوی اول و دوم سراسر، ارتباط و تعامل ایران با کشورهای شرق و غرب و قدرت‌های بزرگ را نشان می‌دهد، این تعاملات شامل تمامی ابعاد سیاسی، اقتصادی، دیپلماتیک و نظامی بوده است و ایران همواره سعی نموده که درروند این تعاملات قدرت‌های بزرگ را ازخودراضی نگه دارد که مهم‌ترین بخش این تعاملات را، ارتباط ایران با سه کشور انگلستان، شوروی و آمریکا رقم‌زده است که قراردادهای نفتی و اقتصادی رویتر، لاتاری، شیلات شمال و دارسی و همچنین قراردادهای تسلیحاتی ایران با این کشورها و عضویت در پیمان‌هایی مانند پیمان بغداد، تنها بخشی از این تعاملات را به تصویر می‌کشد. پس‌ازآنقلاب اسلامی به‌یک‌باره سیاست خارجی ایران تغییر نمود و جمهوری اسلامی ایران اصل نه شرقی و نه غربی را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اصول سیاست خارجی خود مطرح کرد. هدف این پژوهش آن است که بیان نماید چرا کشوری مانند ایران که در کانون توجه قدرت‌های بزرگ بوده و در دوره‌های قاجار و پهلوی اول و دوم تعاملات گسترده‌ای در تمامی ابعاد با آن‌ها داشته است در سال 1357 و با انقلاب اسلامی به‌یک‌باره سیاست نه شرقی و نه غربی را اتخاذ نموده و آن را به‌عنوان یکی از اساسی‌ترین اصول خود در سیاست خارجی قرار می‌دهد. روش اتخاذشده برای انجام این پژوهش روش ردیابی فرآیند است، این پژوهش با استفاده از این روش و با بررسی تجربیات تاریخی درصدد پاسخ دادن به این سؤال است که چه رخدادهای تاریخی و با چه سازوکاری منجر به اتخاذ سیاست نه شرقی و نه غربی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران شده است؟ پژوهش نشان می‌دهد، آنچه در کنار مبانی اسلامی در اتخاذ این رویکرد نقش داشته است، تجارب تاریخی و اثرگذاری آن بر فرهنگ سیاسی مردم و فرهنگ استراتژیک ایران بوده است.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
مقدمه 1
فصل اول: فرهنگ استراتژیک و مبانی نظری ترکیبی 9
مفهوم شناسی سیاست خارجی 9
امنیت 10
امنیت ملی: 11
منافع ملی: 13
چارچوب نظری ترکیبی 13
نظريه سازه‌انگاری 13
روانشناسی سیاسی: 15
فرهنگ استراتژیک: 18
چرایی مبانی نظری ترکیبی : 23
فصل دوم: جستجوی ناکام متحد استراتژیک و تجارب تاریخی شکل‌گرفته در زمان قاجار 27
مقدمه 27
فتحعلی شاه و کشمکش‌ها بر سر ایران 28
الف)رخداد های تاریخی در زمان قاجار 29
1.جنگ های ایران و روس 29
2. عهدنامه فین کن اشتاین و تیلیسیت 30
3. قرارداد مجمل و مفصل بین ایران و انگلستان 33
4. قرارداد گلستان 34
5.جنگ دوم ایران و روس 35
6.قرارداد ترکمانچای 37
7.هرات و رویارویی ایران و انگلستان 38
8.امتیاز رویتر، بریگارد قزاق و لاتاری 45
9.تالبوت و امتیاز تنباکو 46
10.انقلاب مشروطه 47
11.جنگ جهانی اول و نقض بی طرفی ایران 49
ب) نظام سیاسی قاجار ، اسطوره‌ها و نمادها 51
1. ساختار سیاسی 51
2. اسطوره‌ها و نمادها 59
2-1.ایران گرایی 59
2-2.سلطانیسم(قدرت مطلقه) 59
2-3. عشیره گرایی 63
2-4.تجدد گرایی 64
نتیجه گیری : 65
فصل سوم: رخدادها و تجارب تاریخی در دوره پهلوی اول با گرایش ناکام به نیروی سوم 69
(1304-1332ش) 69
مقدمه 69
الف)رخدادهای تاریخی از زمان روی کار آمدن رضاشاه 70
1.کودتای 1299 و نقش انگلیس 70
2.روی آوردن به آمریکا و امتیاز نفت شمال 72
3.نوسازی ارتش توسط رضا شاه 72
4.الغای قرارداد دارسی و انعقاد قرارداد 1933 73
5.سفر رضاشاه به ترکیه و دستور تجدد آمرانه 73
6.تمایل رضا شاه به آلمان به‌عنوان نیروی سوم 75
7.جنگ جهانی دوم و اشغال مجدد ایران 79
ب)ساختار سیاسی پهلوی اول 83
نتیجه گیری : 87
فصل چهارم: امتداد تلاش ها در جهت یافتن متحد استراتژیک در پهلوی دوم 91
مقدمه 91
نقش قدرت‌های بیگانه در به قدرت رسیدن محمدرضا شاه 92
رخدادها و وقایع تاریخی پهلوی دوم 93
1.ادامه مداخلات قدرت‌های بزرگ و توسل ایران به نیروی سوم راهبردی 93
2. ملی شدن صنعت نفت ، سیاست موازنه منفی و کودتا 95
2-1.قرارداد کنسرسیوم 97
3.گرایش به آمریکا به‌عنوان نیروی سوم 97
3-1.سیاست موازنه مثبت و نزدیکی به غرب 99
3-2.عهدنامه مودت : 102
3-3.تصویب لایحه کاپیتولاسیون 105
3-4.تغییر سیاست موازنه مثبت به مستقل ملی 106
3-5.دکترین نیکسون و نقش ژاندارمی منطقه برای ایران 108
3-6.وابستگی به مقامات آمریکا یی و قدرت‌های بیگانه 114
پهلوی دوم و انگلستان 119
امید شاه به حمایت غرب و ناکام ماندن 121
لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی، انقلاب سفید و توده مردم 126
ساختار نظام سیاسی پهلوی دوم 129
استنادات امام خمینی ره، برخی عناصر انقلاب و یک سیاستمدار انگلیسی به تجارب تلخ تاریخی ایرانیان و مداخلات بیگانگان در ایران 132
نتیجه گیری 138
منابع 147
