مقدمه

در دهه‌های اخیر، ترکیه به عنوان یکی از بازیگران مهم در منطقه خاورمیانه و قفقاز، استراتژی‌های قدرت هوشمند را در مواجهه با بحران‌های منطقه‌ای به کار گرفته است. مفهوم قدرت هوشمند به ترکیبی از قدرت سخت و نرم اشاره دارد که از ابزارهای نظامی، اقتصادی، دیپلماتیک و فرهنگی بهره می‌گیرد تا اهداف سیاسی و استراتژیک را در محیط‌های پیچیده و پویا دنبال کند.

بحران‌های سوریه و قره‌باغ از نمونه‌های بارز تغییرات ژئوپلیتیکی هستند که ترکیه با به‌کارگیری قدرت هوشمند به آن‌ها واکنش نشان داده است. در بحران سوریه، ترکیه نه تنها از نیروی نظامی و پشتیبانی لجستیکی برای حمایت از گروه‌های مسلح استفاده کرده، بلکه از ابزارهای دیپلماتیک و انسانی مانند میزبانی از میلیون‌ها پناهجو نیز بهره برده است تا نفوذ خود را در این کشور تقویت کند. در مقابل، در بحران قره‌باغ، ترکیه با ارائه حمایت نظامی و تکنولوژیک به آذربایجان، نقش موثری در تغییر موازنه قدرت به نفع باکو ایفا کرده و به عنوان یک متحد کلیدی در مناقشه ظاهر شده است.

آغاز بحران سوریه در سال 2011 و با انجام تظاهرات عمده در این کشور به وقوع پیوست؛ بااین‌حال وقوع بحران سوریه به‌منزله تبدیل‌شدن سوریه به کانون تقابل قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای است. موقعیت ژئوپلیتیکی و استراتژیکی سوریه باعث شده تا این کشور تقریباً در کانون درگیری کشورهای قدرتمند قرار بگیرد و به میدان زورآزمایی تبدیل شود. در این بحران کشورهای ایران، ترکیه، عربستان، امارات، اسرائیل و همچنین روسیه، آمریکا و اروپا نقش‌آفرینی می‌کنند. با توجه به وجود منافع همسو، متعارض و موازی بازیگران، هر یک از آن‌ها به دنبال گسترش نفوذ خود و کسب حداکثر امتیازات هستند. بنابراین بحران سياسي سوريه را می‌توان در سه سطح تحليل داخلي، منطقه‌ای و بین‌المللی تبيين كرد چراکه تحولات سوریه نشان داد که این بحران تنها یک مسئله داخلی نیست و بازیگران متعددی در آن نقش دارند. کشورهایی که بحران سوریه را یک مسئله داخلی نمی‌نگرند معتقدند که این بحران یک دسیسه خارجی با اهداف مشخص است و با ورود به بحران ابعاد فراملی به آن داده‌اند. بدین ترتیب، بحران سوریه وارد معادله بسیار پیچیده‌ای از قدرت‌های درگیر منطقه و فرامنطقه‌ای شد که میزان تشدید تعارض‌ها و رقابت آن‌ها در دو جبهه حامیان و مخالفان رژیم بشار اسد ظاهر گردید. ایران و روسیه بزرگ‌ترین حامی حفظ بشار اسد هستند که از همان ابتدا به بحران سوریه با تردید و توطئه خارجی می‌نگریستند؛ در این راستا ایران از همان ابتدای شک گیری بحران و روسیه به‌طور برجسته از سال 2015 و به‌صورت جدی موضع حمایت از بشار اسد داشته است. بدین ترتیب، دو کشور ایران و روسیه تلاش خود را برای حفظ بشار اسد در مقابل معارضان و شورشیان بکار گرفتند. در مقابل ترکیه، عربستان و غرب قرار داشتند که باهدف سرنگونی بشار اسد به دنبال حمایت از مخالفان و برهم زدن

ثبات سوریه بودند. باید گفت تقابل نیات و منافع این دو گروه و استفاده از ابزارهای نرم و سخت بازیگران برای جهت‌دهی و ایجاد تحولات در سوریه عامل مهمی در پیچیده شدن بحران سوریه است. روسیه که در بحران سوریه منافع خود را درخطر می‌دید و با سقوط بشار اسد یکی از کشورهای طرفدار خود را از دست می‌داد تلاش کرد تا علاوه بر حضور نظامی در سوریه از بعد غیرنظامی نیز تمام کوشش خود را جهت ایجاد ثبات و امنیت سوریه بکار ببندد.

بحران قره‌باغ، یکی از پیچیده‌ترین و طولانی‌ترین مناقشات منطقه‌ای میان آذربایجان و ارمنستان، صحنه‌ای مهم برای نمایش استراتژی‌های قدرت هوشمند ترکیه در قفقاز بوده است. این مناقشه که ریشه در اختلافات تاریخی و قومی دارد، بار دیگر در سال 2020 با درگیری‌های نظامی گسترده‌ای شعله‌ور شد و به پیروزی نظامی آذربایجان منجر گردید. نقش ترکیه در این پیروزی نقشی برجسته و تعیین‌کننده بود که به‌طور قابل‌توجهی از ابزارهای قدرت هوشمند بهره گرفت.

استفاده ترکیه از قدرت هوشمند در بحران قره‌باغ و سوریه، الگویی از استراتژی‌های ترکیه برای نفوذ و گسترش قدرت در سایر مناطق مورد مناقشه و بحران‌های منطقه‌ای را ارائه می‌دهد. این الگو احتمالاً در آینده نیز توسط ترکیه به‌ویژه در مناطق بحرانی یا دارای اشتراکات قومی و فرهنگی با ترک‌زبانان و جوامع مسلمان به کار گرفته خواهد شد، که می‌تواند تاثیرات قابل‌توجهی بر پویایی‌های سیاسی و امنیتی منطقه داشته باشد.

فهرست مطالب

عنوان صفحه

مقدمه 1

 فصل اول : رهیافت تحلیلی: قدرت هوشمند 5

1-1. اشکال و روش‌های به‌کارگیری قدرت هوشمند 11

 فصل دوم : سیاست خارجی ترکیه 15

2-1. قدرت نرم ترکیه 20

2-1-1. ارزش 20

2-1-2. فرهنگ 21

2-2. سیاست خارجی پراگماتیستی 35

2-3. قدرت سخت ترکیه 43

 فصل سوم : سیاست خارجی ترکیه در بحران قره‌باغ از منظر قدرت هوشمند 57

3-1. مقدمه 57

3-2. بحران قره‌باغ و تأثیر آن بر سیاست ترکیه 59

3-3. رویکرد قدرت هوشمند ترکیه در بحران قره‌باغ 60

3-4. قدرت نرم ترکیه در بحران قره‌باغ 61

3-5. قدرت سخت ترکیه در بحران قره‌باغ 64

3-6. روش‌های به‌کارگیری قدرت هوشمند ترکیه در بحران قره‌باغ 67

3-7. جمع‌بندی 71

 ضمائم 77

منابع 157